جواد صفینژاد: پژوهشگر میانرشتهای و میراثنگار رابطهی انسان و سرزمین
دکتر جواد صفینژاد (۹ شهریور ۱۳۰۸ – ۲ دیماه ۱۴۰۴) یکی از چهرههای برجستهی علوم انسانی در ایران بود که سهمی عمیق و چندین دههای در شناخت رابطهی انسان با زمین، سرزمین، فرهنگ بومی و نظامهای اجتماعی داشته است. او استاد بازنشستهی گروه انسانشناسی دانشکدهی علوم اجتماعی دانشگاه تهران، انسانشناس، جغرافیدان فرهنگی و پژوهشگری نامآشنا در حوزههای مردمشناسی اقوام، زیستبومی، قنات و ساختارهای اجتماعی ایران بود.
زندگی و تحصیلات
جواد صفینژاد در محلهی هاشمآباد شهرری به دنیا آمد و در سال ۱۳۳۲ وارد دانشگاه تهران شد و در سال ۱۳۳۶ در رشتهی تاریخ و جغرافیا فارغالتحصیل شد. او در سال ۱۳۴۵ با همکاری نادر افشار نادری بخش مستقل مطالعات و تحقیقات عشایری را در دانشگاه پایهگذاری کرد، حرکتی که مسیر پژوهشهای اجتماعی و انسانی دربارهی ایلات و عشایر ایرانی را گسترش داد و نشاندهندهی نگرش میانرشتهای او بود.
جایگاه علمی و لقب «پدر قنات ایران»
صفینژاد به پاس مطالعات بنیادین و مستندسازی گسترده دربارهی قناتها در ایران، به حق «پدر کاریز (قنات) ایران» نام گرفت.
این لقب صرفاً به دلیل نقشهبرداری یا توصیف فنی قناتها نبود؛ بلکه او قنات را بیش از یک سازهی مهندسی آبی دید — الگوی فرهنگی، اجتماعی و انسانی پایداری منابع آب. او در پژوهشهایش نشان داد که قناتها، بهویژه در مناطق کمآب ایران، در شکلگیری سکونتگاهها، نظم اجتماعی، و توسعهی فرهنگی نقش اساسی داشتهاند.
دیدگاه درباره رابطه انسان و سرزمین
یکی از محوریترین باورهای صفینژاد این بود که:
«انسان نه حاکم بر سرزمین است، بلکه فرزند آن است». این برداشت، مبنای دیدگاه او در بسیاری از مطالعاتش بود؛ چنانکه پژوهشهایش دربارهی قنات، آبیاری سنتی و ساختار اجتماعی جوامع محلی نیز از این نگاه نشأت گرفتهاند و بر همزیستی سازگار انسان با محیط تأکید دارند.
در این باور، او تأکید میکرد که رابطهی انسان با طبیعت نباید بر اساس «تصرف» یا «سلطه» باشد، بلکه باید بر پایهی پایداری، مشارکت و احترام متقابل شکل گیرد — چیزی که در نظامهای سنتی کشاورزی و بهرهبرداری آب در ایران دیده میشود.
انسانشناسی و مطالعهی اقوام و عشایر ایران
صفینژاد در انسانشناسی بر این باور بود که این رشته باید از زندگی واقعی مردم در متن جامعه آغاز شود و مهمترین منبع شناخت، پژوهش میدانی مستقیم است — یعنی حضور در میان مردم و مشاهده رفتارها، سنتها و مناسبات اجتماعی بهصورت زنده. مطابق این دیدگاه، او مخالفت خود را با تحلیلهای صرفاً انتزاعی و دور از زیست واقعی مردم ابراز میکرد.
او مطالعات زیادی دربارهی جوامع عشایری ایران انجام داد، از جمله دربارهی ایلهای لُر، بختیاری و قشقایی. در این پژوهشها، او نشان داد که ساختار اجتماعی عشایر شامل نظمهای هویتی، نقشهای اجتماعی مشخص، و شیوههای خاص تصمیمگیری جمعی است — ویژگیهایی که فهم آنها برای درک فرهنگ و تاریخ ایران ضروری است.
رویکرد میانرشتهای و نگاه فرهنگی
صفینژاد همواره بر این باور بود که برای درک مسائل انسانی — مانند بهرهبرداری آب، آداب اجتماعی، یا زندگی اقوام — نیازمند ترکیب علوم هستیم: جغرافیا، انسانشناسی، تاریخ، و فرهنگ. او نشان داد که موضوعاتی چون قنات تنها مسئلهی منابع آب نیستند، بلکه عناصر فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و زیستبومی نیز در آنها نقش دارند.
آثار و اندیشههای کلیدی
- کاریز در ایران و شیوههای سنتی بهرهگیری از آن — اثر بنیادی دربارهی قناتها که الگوی تعامل انسان با محیط را نشان میدهد.
- ساختار اجتماعی عشایر ایران — تحلیل جامع جوامع عشایری با نگاه هویتی و فرهنگی.
- مطالعات بومی دربارهی آب و آبیاری — بررسی دانش بومی و راهکارهای سنتی در مدیریت منابع آب.
چکیده دیدگاه نظری
در اندیشهی جواد صفینژاد، انسان باید رابطه خود را با سرزمین و محیط بهگونهای تعریف کند که براساس پایداری، احترام و همزیستی باشد نه سلطه. این دیدگاه در آثار او دربارهی قنات، عشایر، و فرهنگ بومی ایران تکرار میشود و نشاندهندهی اهمیت نگاه میانرشتهای در فهم مسائل انسانی است.
میراث علمی و فرهنگی
صفینژاد نه تنها استاد دانشگاه بود، بلکه اثری ماندگار در تاریخ علمی ایران برجای گذاشت. آثار او در دانشگاهها تدریس شد و به عنوان مراجع علمی در مطالعات انسانشناسی، جغرافیای فرهنگی، اقوام و مدیریت منابع آب شناخته شدند. میراث علمی او همچنان چراغ راهِ پژوهشگران آینده باقی خواهد ماند.
مریم سلیمانی
منابع:
خبرگزاری مهر
Mehr News
Khabar Farsi
IranKultur
irankultur.com
گزارش ایبنا
Khabar Farsi
فهرست مقالات او در «مگیران»
Magiran