عمر خیام نیشابوری (قرن پنجم هجری) چهره‌ای برجسته در تاریخ اندیشه‌ی ایران است: فیلسوف، ریاضی‌دان، منجم و شاعر.
با این حال، شهرت او در دنیای امروز بیشتر مدیون رباعیاتی است که به او نسبت داده شده است؛ به ویژه پس از ترجمه‌ی آزاد ادوارد فیتزجرالد در قرن نوزدهم.
اما در خصوص اصالت رباعیات، اختلاف‌نظرهای جدی میان پژوهشگران وجود دارد.
صادق هدایت، یکی از محققان برجسته‌ی این حوزه، پس از سال‌ها تحقیق در نسخه‌های مختلف و مقایسه‌ی سبک و محتوای رباعیات، در مقدمه‌ی ترانه‌های خیام می‌نویسد:
«اگر کسی صد سال عمر کند و هر روز عقیده‌اش را تغییر دهد، باز نمی‌تواند این همه عقاید متضاد را که به خیام نسبت داده‌اند، از خود بروز دهد.»
هدایت تنها دوازده یا سیزده رباعی را بدون تردید به خیام نسبت می‌دهد.
او معتقد است بسیاری از رباعیاتی که امروز به نام خیام مشهور شده‌اند، یا ساخته‌ی دیگران‌اند یا در طول تاریخ دستکاری شده‌اند.
مطالعات دیگر نیز این نتیجه را تأیید می‌کند:
بررسی نسخه‌های کهن (مانند نسخه‌ی موزه‌ی بریتانیا) نشان می‌دهد که رباعیات معتبر خیام در مجموع بین ۷۵ تا ۱۱۰ رباعی هستند.
در حالی که در برخی مجموعه‌ها، بیش از ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ رباعی به خیام نسبت داده شده است.
رباعیات اصیل خیام لحن خاصی دارند:
سادگی بیان، عمق فلسفی، خردگرایی، و نوعی شکاکیت نسبت به شناخت نهایی از هستی.
تفکر خیام بیشتر به ندانم‌انگاری (Agnosticism) نزدیک است: او حقیقت مطلق را غیرقابل دستیابی می‌داند.
در اندیشه‌ی خیام، لذت بردن از لحظه‌ی حال و آگاهی از ناپایداری زندگی، دو محور اصلی به شمار می‌رود.
این کوزه چو من عاشق زاری بوده‌ست
در بند سر زلف نگاری بوده‌ست
این دسته که بر گردن او می‌بینی
دستی‌ست که بر گردن یاری بوده‌ست
مریم سلیمانی
#ادبیات #خیام