مانی (۲۱۶–۲۷۴ میلادی) فیلسوف، شاعر، نویسنده، پزشک، نگارگر و بنیان‌گذار آیین مانوی بود. او در ۱۴ آوریل ۲۱۶ میلادی در ناحیه بابل، در خانواده‌ای ایرانی با پیشینه‌ای از بزرگان، متولد شد. پدرش پاتک (فاتک) از اهالی همدان و مادرش مریم از خاندان اشراف بود.
در سن ۱۲ سالگی، مانی نخستین وحی خود را دریافت کرد و در ۲۴ سالگی (سال ۲۴۰ میلادی) دعوت خود را آشکار نمود. او به هند سفر کرد و تحت تأثیر بودیسم قرار گرفت. پس از بازگشت به ایران، با شاپور یکم، پادشاه ساسانی، دیدار کرد و کتاب “شاپورگان” را به او تقدیم نمود. شاپور از او حمایت کرد و مانی به گسترش آیین خود پرداخت.
پس از مرگ شاپور، بهرام یکم به سلطنت رسید. با تحریک موبدان زرتشتی، بهرام دستور دستگیری مانی را صادر کرد. مانی در سال ۲۷۴ میلادی دستگیر و زندانی شد و در نهایت در ۲ مارس همان سال درگذشت.
آثار مانی شامل هفت کتاب بود که از جمله آن‌ها می‌توان به “انجیل زنده”، “زبور مانوی”، “گنج زندگان”، “کتاب غولان”، “ارژنگ” و “رازان” اشاره کرد.
مانی (216-274 میلادی) پیامبر ایرانی و بنیان‌گذار آیین مانوی بود. او در دوره حکومت ساسانیان و در زمان پادشاهی شاپور اول ظهور کرد و آیینی را معرفی کرد که ترکیبی از آموزه‌های زرتشتی، مسیحی و بودایی بود. مانی خود را “خاتم پیامبران” و تکمیل‌کننده تعالیم پیشین می‌دانست.
زندگی مانی
زادگاه: مانی در سال 216 میلادی در بابل (در عراق امروزی) به دنیا آمد.
خانواده: پدرش پاتیک عضو فرقه‌ای مذهبی به نام حلقه مغتسله (الکساییه) بود.
تجربه معنوی: مانی در 12 و 24 سالگی تجربه‌هایی عرفانی داشت و ادعا کرد که فرشته‌ای به نام توم (همزاد روحانی او) بر او ظاهر شده و پیام الهی را به او منتقل کرده است.
آغاز تبلیغ: او در 24 سالگی به تبلیغ آیین خود پرداخت و سفرهایی به هند و دیگر مناطق داشت.
آموزه‌های مکتب مانوی
1. ثنویت (دوگانه‌گرایی): جهان تحت سلطه دو نیروی متضاد نور (خیر) و ظلمت (شر) است.
2. نبرد نور و ظلمت: جهان مادی نتیجه برخورد این دو نیرو است. هدف مانی رهایی روح از زندان جسمانی و بازگشت به قلمرو نور است.
3. پنج اصل مانوی:
پرهیز از دروغ
پرهیز از کشتن
پرهیز از خوردن گوشت
پرهیز از دزدی
پرهیز از بی‌عفتی
4. نجات روح: پیروان مانی باید با ریاضت و خودسازی، روح خود را از بند مادی برهانند.
کتب مانوی
مانی به دلیل هنرش در نقاشی و نگارش، کتاب‌های خود را هم به صورت متنی و هم تصویری عرضه می‌کرد.
از مهم‌ترین کتاب‌های او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ارژنگ: کتاب تصویری با نقاشی‌هایی برای درک
بهتر آموزه‌ها
شاپورگان: کتابی به زبان پهلوی و خطاب به شاپور اول
انجیل زنده
کنزالاحیا (گنجینه زندگی)
هنر مانوی
مانی به نقاشی و هنر بسیار اهمیت می‌داد و از طریق نقاشی مفاهیم پیچیده مذهبی خود را توضیح می‌داد.
هنر مانوی تأثیر زیادی بر نقاشی دیواری و نسخه‌های خطی در ایران، آسیای میانه و چین گذاشت.
سرنوشت مانی و پیروانش
در زمان بهرام اول ساسانی، موبدان زرتشتی مانی را به کفر و بدعت‌گذاری متهم کردند.
مانی در سال 274 میلادی زندانی و سپس به‌طرز فجیعی اعدام شد (گفته می‌شود او را پوست کندند و بدنش را پر از کاه کردند).
پس از مرگ مانی، پیروان او تحت آزار و اذیت قرار گرفتند، اما مکتب او تا قرن‌ها در مناطقی مانند آسیای میانه و چین ادامه یافت.
میراث مانی
مانی نه تنها به عنوان یک پیامبر، بلکه به عنوان هنرمند و فیلسوف شناخته می‌شود.
آموزه‌های مانوی تأثیر قابل‌توجهی بر فرقه‌های گنوستیکی و برخی آیین‌های مذهبی پس از خود گذاشتند.
نقاشی‌ها و دست‌نوشته‌های مانوی هنوز هم در موزه‌های بزرگ جهان به عنوان آثاری ارزشمند نگهداری می‌شوند.
مانی نمادی از ترکیب دین، فلسفه و هنر در یک آموزه جهانی است.بله، مانی به‌عنوان پیامبری هنرمند و نقاش در ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد و شاعران بزرگی مانند حافظ، سعدی، نظامی و عطار به او اشاره کرده‌اند. این شاعران بیشتر به هنر نقاشی مانی و توانایی او در آفرینش تصاویر شگفت‌انگیز پرداخته‌اند. در ادامه به برخی از این اشارات اشاره می‌کنم:
۱. حافظ شیرازی
حافظ در اشعار خود بارها از مانی به‌عنوان نقاشی چیره‌دست یاد کرده و او را نمادی از هنرمندی بی‌نظیر می‌داند:
“خط چو مانی به‌خون دل نگارین کرده‌ای
همچو نقش خویشتن بر در و دیوار ما”
در این بیت، حافظ به مهارت مانی در نقاشی اشاره دارد و هنر او را با خطوط خون‌آلود عاشقانه مقایسه می‌کند.
۲. سعدی شیرازی
سعدی نیز در گلستان و بوستان از مانی یاد کرده و او را نقاشی توانا می‌داند:
“چون مانی اگر نقاش باشی،
به از نقش خودت پیداست صورت”
سعدی در این بیت می‌گوید حتی اگر به اندازه مانی در نقاشی مهارت داشته باشی، باز هم آفرینش تو به اندازه خودت زیبا نخواهد بود
۳. نظامی گنجوی
نظامی در خسرو و شیرین به مانی اشاره کرده و او را نماد زیبایی و هنر بی‌بدیل می‌داند:
“چنان صورتگری مانی ندیده،
که هر نقشش به دل جانی خریده”
نظامی به این نکته اشاره دارد که آثار مانی به‌قدری زیبا بودند که هر نقشی از او، جان تازه‌ای به دل بیننده می‌بخشید.
۴. عطار نیشابوری
عطار نیز در منطق‌الطیر به مانی اشاره کرده و او را نقاش آسمانی و روحانی می‌داند:
“گر نقاشی کند مانی به معنی،
نمی‌آید برون آن نقش از وی”
عطار به این نکته اشاره دارد که هنر مانی به اندازه‌ای عمیق و پرمعناست که نمی‌توان آن را به‌راحتی توصیف کرد.
در اشعار شاعران بزرگ ایرانی، مانی نه به‌عنوان یک پیامبر مذهبی، بلکه بیشتر به‌عنوان یک نقاش چیره‌دست و هنرمند آسمانی شناخته می‌شود. هنر او در نقاشی و خلق زیبایی به استعاره‌ای برای بیان اوج کمال و هنر تبدیل شده است. این اشاره‌ها نشان می‌دهد که تأثیر مانی بر فرهنگ و هنر ایران تنها محدود به دوران خودش نبوده، بلکه در طول تاریخ و در ادبیات فارسی ماندگار شده است.
آیین مانی؛ دین نور و ظلمت
مانی (۲۱۶–۲۷۴ میلادی)، پیامبر ایرانی، آیینی به نام مانویت را بنیان نهاد که از ادیان ثنوی (دوگانه‌گرا) به شمار می‌آید. این دین در دوران ساسانیان پدید آمد و به دلیل آموزه‌های جهانی خود به‌سرعت در سراسر قلمرو ساسانی، آسیای میانه، چین، و حتی اروپا گسترش یافت.
۱. مبانی و اصول اعتقادی آیین مانی
ثنویت (دوگانگی خیر و شر)
جهان در آیین مانی بر دو اصل بنیادی استوار است:
نور (خیر): نماد معنویت، خلوص و جهان بالا.
ظلمت (شر): نماد تاریکی، مادی‌گرایی و فساد.
جهان مادی به دلیل ترکیب نور و ظلمت شکل گرفته و انسان باید روح خود را از این زندان آزاد کند.
۲. داستان آفرینش در آیین مانی
مانی برای توضیح نبرد نور و ظلمت، روایتی از آفرینش جهان ارائه می‌دهد:
جهان نخستین: قلمرو نور تحت فرمانروایی پدر بزرگی نور و قلمرو ظلمت تحت سلطه شاه ظلمت.
جنگ آغازین: ظلمت به قلمرو نور حمله می‌کند.
آفرینش جهان مادی: جهان مادی برای نجات ذرات نور به وجود آمد و انسان به‌عنوان زندانی نور در جسم مادی گرفتار شد.
رهایی روح: هدف اصلی انسان، آزادسازی ذرات نور از زندان جسم و بازگشت به قلمرو نور است.
۳. انسان در آیین مانی
روح: ذره‌ای از نور الهی که در جسم انسان زندانی شده است.
جسم: ساخته‌شده از ماده (تاریکی) و زندان روح.
هدف انسان: رهایی روح از بند مادی و بازگشت به قلمرو نور.
۴. پیامبران پیشین در آیین مانی
مانی خود را “خاتم پیامبران” می‌دانست و به پیامبران گذشته مانند بودا، زرتشت و عیسی مسیح احترام می‌گذاشت. او خود را ادامه‌دهنده راه آنان می‌دانست و معتقد بود که آموزه‌های آنان کامل نبوده و او برای تکمیل آن‌ها آمده است.
۵. اصول اخلاقی مانویان
پیروان مانی موظف بودند از پنج اصل اخلاقی پیروی کنند:
1. پرهیز از دروغ‌گویی
2. پرهیز از کشتار جانداران
3. پرهیز از دزدی
4. پرهیز از بی‌عفتی و فساد اخلاقی
5. پرهیز از نوشیدن شراب و مستی
مانویان به دو دسته تقسیم می‌شدند:
برگزیدگان (زاهدان): افرادی که باید در نهایت ریاضت زندگی می‌کردند.
شنوندگان (مؤمنان عادی): می‌توانستند به زندگی عادی ادامه دهند، اما موظف به حمایت از زاهدان بودند.
۶. آیین‌ها و مناسک مانوی
نماز: مانویان چند بار در روز نماز می‌خواندند.
روزه: روزه‌داری برای پاک‌سازی روح از آلودگی مادی.
اعتراف: اعتراف به گناهان و پاک‌سازی روح.
مطالعه متون مقدس: مطالعه کتب مانی برای درک آموزه‌های دینی.
۷. کتاب‌های مقدس مانوی
مانی کتاب‌های خود را به زبان‌های مختلف نوشت و نقاشی‌هایی به نام ارژنگ به آن‌ها افزود:
1. ارژنگ: کتاب تصویری که آموزه‌های مانی را به تصویر کشید.
2. شاپورگان: خطاب به شاپور اول به زبان پهلوی.
3. انجیل زنده: کتاب اصلی مانویان.
4. کنزالاحیا (گنجینه زندگی): کتابی حاوی آموزه‌های معنوی.
5. نامه‌ها و دعاها: مجموعه‌ای از نیایش‌ها و نامه‌های مانی به پیروانش.
۸. هنر و زیبایی‌شناسی در آیین مانی
هنر نقش مهمی در آیین مانی داشت.
نقاشی‌های مانی در کتاب ارژنگ، به‌عنوان راهی برای آموزش آموزه‌های پیچیده او استفاده می‌شد.
موسیقی و سرودهای مذهبی نیز بخش مهمی از آیین‌های مانوی بود.
۹. گسترش و زوال آیین مانوی
دوران طلایی: گسترش سریع در قلمرو ساسانی، آسیای میانه، چین و حتی اروپا.
دوران افول: با مخالفت موبدان زرتشتی و دستور قتل مانی توسط بهرام اول ساسانی، آیین مانوی سرکوب شد.
تداوم در شرق: این آیین در چین و آسیای میانه تا قرن‌ها ادامه یافت و تأثیر زیادی بر ادیان و فرهنگ‌های محلی گذاشت.
۱۰. تأثیرات آیین مانی
ادبیات: مانی در ادبیات فارسی به‌عنوان نقاش و هنرمندی بی‌نظیر معرفی شده است.
فرهنگ و هنر: تأثیر مانی بر نقاشی، هنر کتاب‌آرایی و خوشنویسی مشهود است.
عرفان و فلسفه: برخی از آموزه‌های مانوی به آیین‌های گنوستیکی و تصوف راه یافت.
آیین مانی، ترکیبی از دین، هنر، فلسفه و اخلاق بود که هدف آن رهایی انسان از جهان مادی و بازگشت به قلمرو نور بود. هرچند این آیین در نهایت توسط حکومت‌ها سرکوب شد، اما تأثیر عمیق آن بر ادبیات، هنر و فرهنگ جهانی همچنان باقی مانده است.
مانی، پیامبر و بنیان‌گذار آیین مانوی، به‌عنوان نقاشی برجسته نیز شناخته می‌شود. او کتابی به نام ارژنگ یا نگارنامه تألیف کرد که شامل نقاشی‌هایی برای تبیین آموزه‌های دینی‌اش بود. این تصاویر به‌منظور تسهیل درک مفاهیم پیچیده مذهبی برای پیروانش طراحی شده بودند.
متأسفانه، نسخه‌های اصلی ارژنگ و دیگر آثار هنری مانی به‌طور کامل از بین رفته‌اند و نمونه‌های مستقیمی از نقاشی‌های او در دسترس نیست. بااین‌حال، تأثیر هنر مانوی در نقاشی‌های دیواری و نسخه‌های خطی مناطق مختلف، به‌ویژه در تورفان چین، مشاهده می‌شود. این آثار نشان‌دهنده سبک و تکنیک‌های هنری مانوی هستند که احتمالاً از سنت‌های نقاشی مانی الهام گرفته‌اند.
در ادبیات فارسی، شاعران بزرگی مانند حافظ و سعدی به مهارت نقاشی مانی اشاره کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال، حافظ در یکی از غزلیات خود می‌گوید:
“خط چو مانی به‌خون دل نگارین کرده‌ای
همچو نقش خویشتن بر در و دیوار ما”
این اشاره‌ها نشان‌دهنده شهرت و تأثیر هنر مانی در فرهنگ و هنر ایران است.
اگرچه تصاویر مستقیمی از نقاشی‌های مانی در دسترس نیست، اما پژوهشگران با مطالعه آثار هنری مانوی باقی‌مانده و متون تاریخی، سعی در بازسازی و درک سبک هنری او دارند.
مرگ مانی
مانی در سال ۲۷۴ میلادی در زمان پادشاهی بهرام یکم ساسانی و با تحریک موبدان زرتشتی دستگیر و زندانی شد. روایت‌های تاریخی درباره مرگ او متفاوت هستند:
1. اعدام توسط به دار آویختن یا پوست‌کندن: بسیاری از منابع تاریخی معتقدند که مانی را به طرز دردناکی کشتند؛ برخی می‌گویند او را زنده‌پوست کندند و برخی دیگر می‌گویند او را به دار آویختند یا در زندان در اثر شکنجه جان داد.
2. مرگ طبیعی در زندان: برخی روایت‌ها نیز اشاره دارند که او در زندان به‌دلیل شکنجه و بیماری جان خود را از دست داد.
با این حال، روایت غالب تاریخی اعدام شدن مانی به دستور بهرام یکم است، که تحت فشار موبدان زرتشتی و برای حذف نفوذ آیین مانوی انجام شد.
منابع:
تاریخ طبری /شاهنامه فردوسی (اشاره به سرنوشت مانی در بخش‌های پراکنده)تاریخ ملل و نحل شهرستانی
مریم سلیمانی