غار اسپهبد خورشید و آخرین مقاومت طبرستان
غار اسپهبد خورشید، که به نام قلعه اسپهبد خورشید نیز شناخته می‌شود، یکی از اسرارآمیزترین و باشکوه‌ترین یادگارهای تاریخی ایران در منطقه سوادکوه، استان مازندران است. این دژ طبیعی، در دل صخره‌ای عظیم از رشته‌کوه البرز جای گرفته و بنایی دفاعی مربوط به دوره ساسانیان و سلسله دابویگان به شمار می‌رود. جایگاه استراتژیک و معماری شگفت‌انگیز آن، این قلعه را به نمادی از مقاومت و دلاوری مردم طبرستان در برابر حملات اعراب بدل کرده است.
موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های معماری غار اسپهبد خورشید در ارتفاع حدود ۱۳۵۰ متر از سطح دریا، در دل کوه «دو برار» واقع شده است. دسترسی به این دژ بسیار دشوار بوده و تنها از طریق یک مسیر پله‌ای بسیار خطرناک به نام “پله‌های ساروچ” امکان‌پذیر است. همین دشواری دسترسی، قلعه را به یک پناهگاه طبیعی و غیرقابل نفوذ تبدیل کرده بود.
قلعه از درون به صورت یک ساختار چندطبقه (گفته می‌شود هفت طبقه) طراحی شده و شامل تالارها، اتاق‌ها، انبارها و آب‌انبارهایی است که در دل کوه کنده شده‌اند. یکی از اسرار این دژ، چگونگی تأمین و ذخیره آب در این ارتفاع و در شرایط محاصره است. برخی پژوهشگران و روایات محلی بر این باورند که ساکنان قلعه از طریق ظروف سفالی و جمع‌آوری آب باران، آب مورد نیاز خود را تأمین می‌کردند، اما جزئیات دقیق آن همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
سلسله دابویگان و اسپهبد خورشید اسپهبد خورشید، آخرین فرمانروای سلسله دابویگان بود که پس از درگذشت پدرش، دادمهر، تحت سرپرستی عمویش فرخان کوچک رشد یافت. او پس از رسیدن به سن بلوغ، زمام حکومت طبرستان را به دست گرفت و در برابر حملات خلافت عباسی مقاومت کرد. در سال ۷۵۹ میلادی، مهدی عباسی، ولیعهد منصور عباسی، با نیرنگ از اسپهبد خورشید اجازه عبور سپاهیان خود را از طبرستان گرفت، اما پس از ورود به منطقه، به تصرف و غارت شهرها پرداخت.
اسپهبد خورشید که غافلگیر شده بود، همسر، دختران و گنجینه‌هایش را در قلعه اسپهبد خورشید پنهان کرد و خود برای جمع‌آوری نیرو به دیلمستان رفت. سپاه عباسی سه ماه قلعه را محاصره کردند و چون به دلیل موقعیت جغرافیایی و استحکام قلعه قادر به فتح آن نبودند، چشمه‌های اطراف قلعه را مسموم کردند. در نتیجه، همسر و دختران اسپهبد خورشید جان باختند.
وقتی اسپهبد خورشید خبر مرگ خانواده‌اش را شنید، در حالی که با پنجاه هزار نفر سپاهی برای آزادسازی طبرستان بازمی‌گشت، از اندوه این ضایعه چنان شکست که خود را از اسب به پایین انداخت و به زندگی خویش پایان داد. با مرگ او، سلسله دابویگان پایان یافت و طبرستان به دست خلافت عباسی افتاد.
میراث فرهنگی و وضعیت کنونی غار اسپهبد خورشید امروزه به دلیل فقدان رسیدگی کافی از سوی میراث فرهنگی، در معرض خطر فرسایش طبیعی، ریزش مسیرها و تخریب ساختار داخلی قرار دارد. هنوز بخش‌هایی از این قلعه ناشناخته مانده و نیازمند کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی دقیق است. نخستین ورود به این دژ در دوره پهلوی اول و به همت گروهی از صخره‌نوردان و کوهنوردان انجام شد که توانستند از دیواره‌ها بالا بروند و وارد قلعه شوند.
غار اسپهبد خورشید نه تنها یک بنای معماری باشکوه، بلکه نمادی از مقاومت، اندوه و سرگذشت تلخ واپسین شاه طبرستان است؛ شاهی که در نهایت، با فقدان خانواده و سرزمینش، مرگ را بر شکست ترجیح داد.
منابع:
“کتاب غارهای ایران”، نوشته مصطفی سلاحی
- ویکی‌پدیا: “اسپهبد خورشید” و “غار اسپهبد خورشید” (https://fa.wikipedia.org)
- روایت‌های محلی ثبت‌شده در مطالعات مردم‌نگاری استان مازندران.
مریم سلیمانی