آرش کمانگیر؛ اسطوره‌ای از فداکاری و مرز ایران
انسان همواره به دنبال داستان، افسانه و اسطوره بوده است. گاه از اسطوره‌ها پند می‌گیرد و گاه از آن‌ها پیشی می‌گیرد. گاه ترس‌هایش و گاه شجاعت درونش را در آینهٔ اسطوره‌ها می‌بیند. اسطوره‌ها همیشه در هر زمان بوده‌اند و خواهند بود و با زندگی انسان پیوندی دیرینه دارند.
در میان همهٔ اسطوره‌های ایرانی، نام آرش کمانگیر چون ستاره‌ای درخشان است؛ نمادی از ایثار، مرزبان بودن و عشق به سرزمین. روایت می‌گوید در روزگاری که ایران و توران سال‌ها درگیر جنگ بودند، سرانجام تصمیم گرفتند صلح کنند. شرط صلح آن بود که مرز دو سرزمین با تیری که از سوی ایرانیان پرتاب می‌شود، تعیین گردد.
آرش، پهلوان و کمانداری بی‌همتا، داوطلب شد. او بر بلندای کوه دماوند ایستاد، جامه از تن برکند تا نشان دهد هیچ نیرنگی در کارش نیست، و تمام جان و نیروی خود را در کمانی نهاد. تیری رها کرد که فرسنگ‌ها پرواز کرد، از کوه و دشت گذشت و سرانجام در کنار رود جیحون فرود آمد. آن‌جا مرز ایران و توران شد.
اما آرش پس از این پرتاب جان سپرد. جسمش فروریخت، اما نام و یادش جاودان ماند. او برای سرزمینش از همه چیز گذشت و از آن پس، در حافظه جمعی ایرانیان به عنوان نماد فداکاری و عشق به میهن شناخته شد.
آرش کمانگیر تنها یک داستان نیست؛ او یادآور این است که گاه یک نفر با ایثار خود می‌تواند سرنوشت یک ملت را تغییر دهد. مرزهایی که امروز می‌شناسیم، تنها خطوطی روی نقشه نیستند، بلکه یادگار خون دل‌ها و جان‌هایی‌اند که برایشان داده شده است.
روایت‌های مختلف و اختلافات تاریخی
روایت آرش در منابع مختلف به شکل‌های متفاوت آمده است. در برخی نسخه‌ها، نام پدر و نسب آرش ذکر شده، در برخی مکان پرتاب تیر کوه دماوند و در برخی کوه‌های دیگر ایران معرفی شده است. همچنین در بعضی نسخه‌ها تیر آرش به فاصله‌ای بسیار دور پرواز می‌کند و در برخی، نقطه‌ای مشخص فرود می‌آید. این تفاوت‌ها نشان‌دهندهٔ انتقال شفاهی داستان در طول قرن‌ها و تأثیر بستر محلی بر روایت‌هاست.
ریشه‌های کهن و جایگاه اسطوره‌شناسی
آرش در ادامهٔ سنت‌های ایثار کهن قرار می‌گیرد؛ قهرمانی که جان خود را فدای جامعه می‌کند. این ساختار در اسطوره‌های ملل دیگر نیز دیده می‌شود، اما آرش در فرهنگ ایرانی ویژه است زیرا مفاهیم مرز، خاک و سرزمین را با ایثار فردی پیوند می‌دهد.
نمادها و معنای فرهنگی
• ایثار و فداکاری: آرش نمونه‌ای بارز از فداکاری بی‌حد و حصر است.
• مرز و هویت: تیر مرزی نماد ارتباط انسان با سرزمین و هویت ملی است.
• قهرمان مردمی: آرش نمایندهٔ کل ملت است، نه فقط یک فرد.
• گذر از فرد به جمع: جان‌بازی فردی تبدیل به حیات جمعی می‌شود.
بازتاب در هنر و ادبیات
آرش در شعر، نثر، نمایش و نقاشی بارها بازتاب یافته است. تصویر تیر پروازکننده به عنوان نمادی قدرتمند در آثار هنری معاصر دیده می‌شود و حضور مستمر او نشان می‌دهد که آرش همچنان زنده و قابل تفسیر است.
خوانش‌های مدرن و پرسش‌های انتقادی
خوانش‌های معاصر به سؤالاتی مانند: آیا ایثار فردی همیشه فضیلت است؟ آیا مرز به عنوان خط تعیین‌کنندهٔ هویت همیشه پذیرفتنی است؟ می‌پردازد. برخی نظریه‌پردازان فرهنگی، آرش را در نسبت با ملی‌گرایی و شکل‌گیری هویت مدرن بررسی کرده‌اند.
مریم سلیمانی