سال‌هاست باور دارم که هیچ انسانی مقدس نیست. این حرف را نه از روی شکاکیت، بلکه بر اساس مشاهده‌ی عینی و مطالعه‌ی تاریخ بیان می‌کنم. تقدس‌سازی از افراد یا مفاهیم، مانع نقد سازنده می‌شود و اجازه‌ی اصلاح را از ما می‌گیرد.
نمونه‌ای از تقدس‌سازی: نقش مادری
مادری نقش مهمی در زندگی انسان‌ها دارد، اما این اهمیت به معنای بی‌خطا بودن آن نیست. زمانی که مادری را مقدس تلقی می‌کنیم، اجازه‌ی نقد، بررسی و اصلاح را از خود و دیگران سلب می‌کنیم. این نگاه خطراتی دارد:
• نادیده گرفتن اشتباهات: وقتی نقشی را مقدس می‌دانیم، خطاهای آشکار آن نادیده گرفته می‌شوند.
• سرکوب آسیب‌دیدگان: فرزندانی که از آسیب‌های مادرشان سخن می‌گویند، به بی‌احترامی متهم می‌شوند.
• کاهش مسئولیت‌پذیری: فردی که مقدس شده، نیازی به پاسخگویی حس نمی‌کند.
• کنترل افراطی و وابستگی بیمارگونه: تاریخ پر است از مادرانی که با کنترل بیش از حد یا وابستگی عاطفی ناسالم، فرزندان خود را تحت تأثیر قرار داده‌اند.
دیدگاه روانشناسی
روانشناسان معتقدند که رابطه‌ی سالم میان والدین و فرزندان نیازمند تعادل میان محبت و استقلال است.
• نظریه‌ی دلبستگی (جان بالبی) نشان می‌دهد که کودکان برای رشد سالم نیازمند احساس امنیت و در عین حال استقلال هستند.
• نظریه‌ی مثلث‌سازی (مورای بوون) توضیح می‌دهد که برخی والدین با قرار دادن فرزندان در موقعیت‌های عاطفی پیچیده، موجب اضطراب و وابستگی ناسالم می‌شوند.
• روان‌درمانگران هشدار می‌دهند که «عشق بدون مرز» می‌تواند ویرانگر باشد.
تفاوت احترام و تقدس‌سازی
احترام: پذیرش زحمات یک فرد همراه با امکان نقد و گفت‌وگو. تقدس‌سازی: پذیرش مطلق و بدون منطق که مانع شنیده شدن حقایق می‌شود.
هیچ فردی، هیچ اسمی، چه مادر، چه معلم و چه رهبر…… نباید از نقد مستثنی باشد. زیرا تقدس نه در افراد، بلکه در اصولی مانند عدالت، صداقت و مسئولیت‌پذیری است.
از نظر روانشناسی شناختی:
• احترام بر پایه‌ی منطق و شواهد است و فرد قابل نقد می‌ماند.
• تقدس‌سازی همراه با تعصب است و نقد را غیرممکن می‌کند.
از نظر روانشناسی اجتماعی:
• احترام امکان تعامل و تغییر را فراهم می‌کند.
• تقدس‌سازی تعصب گروهی ایجاد کرده و تفکر آزاد را محدود می‌کند.
تأثیر بر مسئولیت‌پذیری و رشد فردی:
• احترام، مسئولیت‌پذیری را تقویت می‌کند.
• تقدس‌سازی، مسئولیت‌پذیری را کاهش داده و زمینه‌ی سوءاستفاده را فراهم می‌کند.
ارتباط با آزادی اندیشه و خلاقیت:
• احترام، امکان تفکر انتقادی را حفظ می‌کند.
• تقدس‌سازی، ترس از نقد را افزایش داده و آزادی فکری را محدود می‌کند.
نتیجه‌گیری
احترام یعنی شناخت ارزش‌ها در عین پذیرش امکان خطا و نقد. تقدس‌سازی یعنی پذیرش بی‌چون‌وچرا، بدون حق نقد و اصلاح.
آیا می‌توانیم به جای تقدس‌سازی کورکورانه، الگوهای انسانیِ واقعی را بپذیریم—با تمام زیبایی‌ها و نقص‌هایشان؟
مریم سلیمانی